ترس واکنشي هيجاني است و هرگاه امنيت جسمي و عاطفي و شخصيتي انسان به خطر بيافتد، ظاهر مي شود. اين واکنش عاطفي کاملا" طبيعي است و از همان بدو تولد در کودک مشاهده مي شود. اطفال معمولا" از بعضي پديده ها مي ترسند و علت ترس آنها براي پدر و مادر شناخته شده نيست. از اين رو از خود مي پرسند:"چرا کودکم اين قدر مي ترسد؟ من که هرگز او را نترسانده ام و دليلي براي ترس و وحشتش وجود ندارد."

ترس کودک در سنين مختلف

ترس نوزادان

نوزادان از صداي بلند و از دست دادن تعادل يا سطح اتکاء مي ترسند و ترس خود را با جيغ و گريه و جمع کردن دست و پا نشان مي دهند. به اين ترسها، ترسهاي اوليه مي گويند که به مرور زمان برطرف مي شود.

ترس هاي معمول کودکان

دراغلب کودکان، در سنين 6 تا 8 ماهگي، ترس از افراد بيگانه ديده مي شود و ممکن است تا 18 ماهگي نيز ادامه يابد، ولي با بالا رفتن سن کودک، نوع ترس ها نيز تغيير مي کند. ترس از تاريکي و تنهايي و ترس از حيوانات، بين 2 تا 5 سالگي در کودکان ظاهر مي گردد. ترس از مدرسه به ويژه باآغاز دوره دبستان در برخي از دانش آموزان ديده مي شود.

ترس نوجوانان

در دوران بلوغ بر اثر تغييرات جسمي و عاطفي، ترسهاي موهومي نظير ترس از اشباح و چيزهاي غير واقعي و اتفاقات غير منتظره مثل وقوع سيل و زلزله و غيره در نوجوانان ظاهر مي شود.

علل ترس

ترس کودکان به اعتبار علل مختلف آن به انواع زير تقسيم مي شود :

1-ترسهاي عمدي؛ علت ترس ممکن است عمدي باشد؛ يعني، کودک را از چيزي ترسانده باشيم؛ مثل ترساندن کودک از چيزهاي خطرناک، نظير آب جوش، برق، وسايل تيز و غيره.

گاهي اوقات برخي از پدر و مادرها از ترساندن کودک که سبب پيدايش ترس از تاريکي و تنهايي مي شود. اين گونه برخوردها از نادرست ترين روش هاي تربيتي به شمار مي آيد.

2-ترسهاي تصادفي، علت ترس ممکن است تصادفي باشد. يعني بدون آن که شما بخواهيد کودکتان تصادفا" در شرايط ترسناکي قرار بگيرد و بترسد، مثل تجربه تلخ حمله سگ که سبب پيدايش ترس از حيوانات مي شود .

3-ترسهاي اکتسابي، ترس ممکن است مادر به کودک سرايت کند و کودک ترس را از مادر خود کسب کند. مادري که به محض مواجه شدن با موقعيتي نامطلوب، جيغ مي زندو مي لرزد و به لکنت مي افتد. ترس خود را به آساني به کودکش منتقل مي کند، مثل ترس از رعد و برق و حشرات. متأسفانه اثر اين نوع ترس ممکن است تا مدتها در ذهن کودک باقي بماند.

4-ترسهاي عاطفي: ترس ممکن است به علت هيجانات عاطفي و فشارهاي روحي کودک باشد. تنشهاي عصبي و عاطفي ابتدا به صورت اضطراب و سرانجام به صورت ترس دائمي در کودک ظاهر مي شود. مانند :

-اضطراب ناشي از دوري پدر و مادر: اين حالت عاطفي به صورت ترس از تاريکي و تنهايي ظهور مي کند.

-احساس گناه: گاهي اوقات برخي از والدين، هنگامي که کودکشان قواعد اخلاقي يا اجتماعي گناه و تقصير را بر مي انگيزند. مثلا" وقتي کودک را حين بازي با آلت خود غافل گير مي سازند. او را تهديد مي کنند که در صورت تکرار اين کار گرفتار خشم خداوند خواهد شد و به جهنم مي رود . وقتي کودک شيطنت مي کند يا در خيابان بهانه خريدن چيزي را مي گيرد، به او مي گويند که خانه را ترک خواهند کرد يا در خيابان رهايش خواهند ساخت يا او را مسبب مرگ خودشان مي دانند. اين نوع رفتارها در کودک احساس گانه و ترس را به وجود مي آورد.

-کشمکش پدر و مادر: دعواي والدين و جدال دائمي آنها، کودک را دچار احساس عدم امنيت و ترس خواهد کرد.

اثرات ترس بر کودک

به طور کلي ترس دائم و ثابت به هر علت که باشد اثر بسيار نامطلوبي بر جسم و روان کودک به جا مي گذارد و کودک را از رندگي طبيعي و شاد محروم مي ساد و در نوع حادش سبب اختلال در جسم و روان کودک مي شود. اطفال در مقابل ترسهال شديد، واکنشهاي متفاوتي نظير لکنت، شب ادراري، کم رويي، افسردگي از خود نشان مي دهد. گاهي اوقات کودک بر اثر ترس پرخاشگر مي شود. نامطلوب ترين اثر ترس اين است که شخصيت کودک را نابود مي کند. کودک ترسو اتکاء به نفس ندارد، در هيچ کاري داوطلب نمي شود و کاري را با رغبت انجام نمي دهد ،زيرا بيشترين ميزان انرژي و نيروي کودک صرف مقابله با ترس مي وشد و گاهي اوقات بي تفاوت و تنبل و ضعيف و بي اراده مي گردد. دروغگويي نيز از جمله رفتارهاي ناپسندي است که بر اثر ترس در کودک پديد مي آيد . ترس بيشترين صدمه را به اعصاب، مغز نيز نمي تواند بخوبي فرمان بدهد، به همين دليل کودک گاهي بر اثر ترسهاي شديد دچار لکنت زبان يا شب ادراري مي شود.

ترس مفيد

ترس همواره مضر ومخرب نيست، بلکه برخي از ترسها مفيد و لازم نيست. اين گونه ترسها را بايد در کودکان براي اجتناب کردن آنها از خطر به وجود آورد، زيرا نبايد کودکان را در مقابل خطرها بي دفاع گذاشت .

همه ي کودکان در شرايط ترسناک دچار ترس نمي شوند. برخي از کودکان آمادگي بيشتري براي ترسيدن دارند و زودتر از کودکان ديگر دچار هراس مي شوند. در برابر اين کودکان محتاط هستند که از روبرو شدن با هيچ خطري تردبد به خود را ه کودکان بي باکي هستند که از روبرو شدن با هيچ خطري ترديد به خود راه نمي دهند. بخصوص و در سنين نوجواني که تظاهر به شجاعت، گاهي حوادث جبران ناپذيري را به بار مي آورد.

علت آن که برخي از کودکان دست به کارهاي خطرناکي مي زنند شجاعت نيست، بلکه اين گونه کودکان از درک خطر عاجز هستند و نمي دانند چرا دست به چنين کارهايي مي زنند. بنابر اين لازم است به آنها احتياط آموخته شود ، زيرا کودکان هميشه در سني باقي نمي مانند که شما بتوانيد از آنها حمايت کنيد. کودکان هميشه در سني باقي نمي مانند که شما بتوانيد از آنها حمايت کنيد، کودکان هميشه در سني باقي نمي مانند که شما بتوانيد از آنها حمايت کنيد، بلکه دير يا زود وارد جامعه بزرگتري مي شوند و احتمال بروز حوادث خطرناک نيز همواره وجود دارد. به اين ترتيب بايد به کودک آموخت که چيزهايي نظير برق، اتومبيل، اشياء تيز و برنده و افراد ناباب و غيره خطرناک هستند و بايد از آنها دوري کرد. ايجاد حس عدم اعتماد به افراد غريبه در کودک بخصوص در سنين نوجواني اهميت بسيار دارد، زيرا کودکان بخصوص در سنين نوجواني خيلي زود به افراد غريبه اعتماد مي يابند و براحتي ممکن است در اتومبيل آنها سوار شوند.

تبرس مفيد نه تنها کودک را از خطرات احتمالي محفوظ مي دارد، بلکه براي سلامت جامعه نيز مفيد است، چون در بيشتر افراد، ترس از قانون است که موجب مي شود آنها به اعمال غير قانوني دست نزنند و نه شعور اجتماعي .

بايد سعي کنيد که با بياني ساده و مستدل به کودک بفهمانيد که لازم است از برخي چيزها دوري کند، مثلا" نبايد در اتومبيل افراد غريبه سوار شود يا به دوستي بي دليل آنها پاسخ مساعد بدهد. بايد به او يادآور شويد که افراد غريبه و هيچ گاه کاري را بدون دليل انجام نمي دهند، حتي ممکن است به وي شکلات و شيريني تعارف کنند، ولي او هرگز نبايد به آنها اعتماد کند، چون افراد غريبه چيزي به کسي نمي دهند، مگر آن که در عوض آن، چيزي از او بخواهند. به ياد داشته باشيد که حرفها و دلايل شما بايد براي کودک قابل فهم باشد  همچنين هرگز درباره موضوعي ترسناک به گزافه گويي نپردازيد. مثلا" سعي نکنيد براي ترساندن کودک از اتومبيل، صحنه هاي دلخراش يک تصادف را براي او توصيف کنيد يا ماجراهاي هراسناکي را از بلاهايي که افراد غريبه بر سر کودکان مي آورند تعريف نماييد، زيرا گزافه گويي ممکن است در کودک ايجاد ترس يا اضطراب دائمي کند که بسيار مضر است. اگر شما در مورد خطري غلو کنيد يا به کودکتان دروغ بگوييد، چنانچه خلاف آن به کودک ثابت شود، در او نسبت به شما حس بي اعتمادي پديد خواهد آمد، مثلا" مادري ممکن است براي پرهيز دادن کودک از خوردن شيريني ، به او بگويد که اين شيرينيها سمي هستند و اگر بخورد، بيمار مي شود يا مي ميرد. در اين صورت اگر کودک از آن شيرينها بخورد و هيچ اتفاقي براي او نيافتد، ديگر به حرف مادر اعتماد نخواهد داشت.

بنابراين همان طور که نبايد در پرورش حس شجاعت در کودک افراط کرد، در ترساندن او هم از خطرات بايد بسيار محتاط بود.

روشهاي مقابله با ترس کودک

براي مقابله با ترس کودک، دو شيوه وجود دارد :

الف )شيوه پيشگيري، پيش از آن که کودک در موقعيت ترسناک قرار بگيرد، آمادگي هاي لازم را به او بدهيد :

-اگر احتمال مي دهيد کودکتان از صداي رعد و برق بترسد، در يک روز طوفاني، او را لباس بپوشانيد و به حياط با روي بالکن ببريد و به او بگوييد که حالا در آسمان برقي را خواهد ديد و صداي بلندي را خواهد شنيد و به اين صورت با او بازي کنيد .

       
-اگر کودک بايد براي مدتي در بيمارستان بستري شود، او را از قبل آماده سازيد و درباره آنچه در آن جا خواهد ديد با او صحبت کنيد. توضيحات شما بايد کاملا" ساده و بدون حاشيه باشد. بخصوص به هيچ وجه به او نگوييد که در بيمارستان به او بسيار خوش خواهد گذشت، زيرا واقعيت ندارد .

-اگر لازم است مدتي از خانه دور باشيد؛ مثلا" در بيمارستان بستري شويد، حتما" از قبل به کودک بگوييد. برخي از مادران در چنين مواقعي يک روز به بهانه خريد کردن از خانه خارج مي شوند و ديگر بر نمي گردند. اين نوع غيبت، حتي اگر چند روز بيشتر نباشد، صدمه عاطفي شديدي به کودک، مخصوصا"در سنين 2 تا 6 سالگي وارد مي سازد و کودک را دچار ترس و دلهره دائمي و بي دليل مي سازد که حتي پس از بازگشت مادر نيز برطرف نخواهد شد.

-اگر خودتان از چيزي ترسيديد، سعي کنيد تا جايي که برايتان امکان دارد. خود را کنترل کنيد، چون دلهره و اضطراب شما به کودک منتقل خواهد شد .

-هرگز نزد کودک از خطر احتمالي يا امکان وقوع حادثه اي صحبت نکنيد، مثلا"حين مسافرت با اتومبيل، هيچ گاه نگوييد :

"مواظب سيگارت باش، بالاخره ماشين را به آتش مي کشي"

 "جادّه چه قدر لغزنده است، کنترل ماشين امکان ندارد."

"نگاه کن، احتمال ريزش کوه خيلي زياد است"

اين گونه حرفها سبب مي شود که کودک در طول مسافرت دائما" دچار دلهره و اضطراب باشد. اين حساس پس از آن نيز در هر مسافرتي در او ظاهر خواهد شد.

-هرگز ترساندن کودک را مبناي تربيت او قرار ندهيد. زيرا اين گونه روشهاي تربيتي، نادرست شيوه ها به شمار مي آيد. به کارگيري ترس و وحشت کودک نه تنها شما را به هدف تربيتي خودنمي رساند، بلکه کار را خرابتر مي کند و شما را از هدفتان دور مي سازد و مشکلات ديگري را برايتان فراهم مي آورد. تا جايي که امکان دارد از ايجاد موقعيتهاي ناخوشانيد براي برانگيختن ترس در کودکان خودداري کنيد.

اما گاهي اوقات، چنان که اشاره شد، ترسها بر اثر تصادف و تحت شرايط غير قابل پيش بيني به وجود مي آيند. در اين گونه موارد تدبير ها و شيوه هايي براي کاهش ترس وجود دارد که توضيح خواهيم داد.

ب ) شيوه کاهش ترس : چگونه بايد با کودک ترسو برخورد کرد ؟ چگونه مي توان ترس از او را از بين برد يا حداقل کاهش داد ؟ براي يافتن پاسخ اين سئوالات بايد به نکات زير توجه کرد :

- هرگز کودک به به خاطر ترسش ، مسخره نکنيد .

- او را مورد تهديد و سرزنش قرار ندهيد .

- از گفتن جملاتي نظير:"خجالت آور است، تو ديگر بزرگ شده اي " يا " ببين، مگر من مي ترسم؟ "جدا" بپرهيزيد .

- با او درباره افراد شجاع صحبت کنيد و برايش قصه هايي تعريف کنيد که قهرمان آنها کودکاني شجاع هستند.

- نزد او از افراد ترسو انتقاد کنيد و رفتار آنها را زشت بشماريد.

- تا جايي که مي توانيد او را به مهر و علاقه خودتان نسبت به او مطمئن سازيد.

- او را از نظر بدني و مزاجي تقويت کنيد، زيرا عدم قدرت بدني، توانايي و مقاومت فرد را کاهش مي دهد.

- هرگاه عملي شجاعانه، هر چهقدر هم کوچک، از او سر زد، وي را تشويق کنيد.

- هرگز از او توقع انجام کاري را که بيش از حد تواناييش است نداشته باشيد .

- براي غلبه برترس ؛ چاره اي جز روبه رو شدن با آن نيست. بنابراين کودک را با چيزي که از آن مي ترسد، روبه رو کنيد و کوشش نکنيد او را از آن دور نگاه داريد، مثلا" اگر از تاريکي مي ترسد، سعي نکنيد با روشن گذاشتن چراغ اتاقش مشکل را حل کنيد.

- براي از بين بردن ترس کودک هرگز او را ناگهان با چيزي که از آن مي ترسد روبرو نکنيد ، مثلا" اگر کودک از آب مي ترسد، هيچ گاه او را ناگهان در حوض يا استخر يا دريا رها نسازيد، بلکه هميشه او را کم کم با موقعيت ترسناک آشنا سازيد، به طور مثال ابتدا با او به کنار حوض استخر يا دريا برويد و غذا بخوريد و بازي کنيد، بعد وارد قسمت کم عمق آب شويد و پاهايتان را بشوييد و با او آب بازي کنيد. سپس همراه او شنها يا سنگاهاي ريز و براق دريا را بيرون بياوريد و همين طور ادامه دهيد. زماني متوجه خواهيد شد که او بدون وحشت در آب شنا مي کند.

- هميشه او را زماني که شرايط مطلوبي دارد و سالمت و سرحال است با چيزي که از آن مي ترسد روبرو کنيد .

- در مقابل کودک ترسو، صبور باشيد و عجله اي براي از بين بردن ترسش نداشته باشيد.

- از بين بردن يا کاهش ترس کودک به زمان احتياج دارد. اين را را بايد قدم به قدم طي کرد، يعني،  تماس کودک را با چيزي که از آن مي ترسد، بتدريج بيشتر کرد. توجه داشته باشيد که تا کودک به مرحله اي عادت نکرده است، وارد مرحله بعدي نشويد. هرچه ترس کودک شديدتر باشد، زمان بيشتري را بايد براي کاهش و از بين بردن ترس صرف کنيد.

- علت ترس را بيابيد. گاهي اوقات شناخت علت مي تواند کمک بزرگي در تخفيف ترس بکند، ولي هميشه کافي نيست.

- رفتار عاقلانه و خونسردانه پدر و مادر در برخورد با شرايط خطرناک نمونه اي از رفتار صحيح در موقعيتهاي خطرناک را به کودک نيشان مي دهد. بنابر اين سعي کنيد براي کودک خود الگوي مناسب باشيد.

روش غلبه بر برخي از ترسهاي متداول کودکان

ترس از تاريکي و تنهايي

يکي از ترسهاي متدوال در ميان کودکان ترس از تاريکي و تنهايي است که معمولا" اکتسابي است، زيرا کودکان تا يک سال اول تولد براحتي تنها در اتاق تاريک مي خوابند، ولي ناگهان متوجه مي شويد که او ديگر حاضر نيست در اتاقش و در تاريکي بخوابد. در اين صورت، قبل از هر چيز علت آن را جستجو کنيد :

-آيا علت آن حسادت به نوزادي که بتازگي متولد شده است، نيست؟

-آيا تختخوابش صدا نمي دهد يا وقتي چراغ خاموش مي شود، سايه اي روي ديوار اتاقش نمي افتد؟

-آيا بر اثر تغييري که در برنامه شما به وجود آمده، او مدتي از شما دور نمانده است يا در طول روز ساعات بيشتري را از شما دور نمي ماند؟

و دلايل ديگري که مي توانيد آنها را با کمي تأمل در زندگي خود بياييد.

مراقب باشيد براي غلبه بر ترس از تاريکي، مرتکب دو اشتباه نشويد: کودک را مجبور نکنيد به تنهايي در اتاق تاريک بماند، زيرا ترس کودک را شدت مي بخشد. ديگر آنکه چراغ اتاقش را تا صبح روشن نگذاريد تااو هرگز در تاريکي بودن را تجربه نکند.

عاقلانه ترين راه اين است که او را کم کم با تاريکي آشنا کنيد و ميزان تاريکي را بتدريج افزايش دهيد، مثلا" با او در يک اتاق نيمه تاريک بازي کنيد و غذا بخوريد. چراغ قوه اي در دسترسش قراردهيد. چراغ کم نوري را دور از او در اتاقش بگذاريد، رفته رفته چراغ را دور و دورترين کنيد و سرانجام آن را از اتاقش خارج نماييد.

ترس از مدرسه

گاهي اوقات کودک قبل از رفتن به مدرسه شديدا" احساس ترس مي کند و حاضر نيست به مدرسه برود. اين ترس در اوايل دوره دبستان در کودکان، به ويژه کودکاني که قبلا" هرگز به کودکستان نرفته اند، به وجود مي آيد. علت آن ممکن است از خانه باشد، يعني دوري از شما باعث وحشت او مي شود، شايد از دربان مدرسه يا يکي ازمعلمان يا همکلاسي مردم آزارش مي ترسد، شايد هم از فرد غيرعادي که در راه مدرسه مي بيند وحشت دارد. همچنين ممکن است ناتواني در انجام تکاليف مدرسه سبب ترس او شده باشد. توجه داشته باشيد که شما خود بايد عامل ترس را شناسايي کنيد، زيرا کودکان خردسال اغلب نمي توانند آنچه را که باعث ترسشان مي شود، خوب توضيح بدهند.

هنگام ظهور ترس از مدرسه، گاهي علائمي نظير دل درد و تهوع با گريه و زاري کودک همراه مي شود، حتي امکان دارد که کودک تب کند.

گاهي اوقات کودکات در سنين 11 تا 12 سالگي دچار نوعي حالت انزجار و تنفر از مدرسه مي شوند که علت آن را بايد در خود کودک جستجو کرد. شايد علت آن اين باشد که درسها مشکل تر مي شود و کودک خو را قادر به انجام تکاليف نمي داند. کودکي که خود را بالاتر از آنچه هست تصور مي کند اغلب دچار اين احساس مي شود، زيرا ناگهان قدرت و توانايي خود را در خطر مي بيند و متوجه مي شود، که آن طور که از خود توقع داشته نيست يا انتظار والدين از وضعيت درسي او به همان اندازه دوره ابتدايي است. اما او ديگر قادر نيست نمرات بيست دوره ابتدايي را کسب کند. به همين علت او نسبت به مدرسه حالت دلزدگي و افسردگي پيدا مي کند که باعث امتناع او از رفتن به مدرسه مي شود .

گاهي اوقات تعويض کلاس و مدرسه و معلم يا فوي يکي از اقوام نزديک ممکن است سبب گريز کودک از مدرسه شود. همچنين وحشت کودک محيطهاي بزرگ يا ترسو و خجالتي بودن او و عدم اعتماد به نفس وي نيز ممکن است سبب ترسش از مدرسه بشود.

براي رفع اين مشکل، ابدا بايد علت را شناسايي کنيد. سپس اقدام به برطرف ساختن آن نماييد. گاه اوقات کودک براي مدت کوتاهي دچار اين وضع مي شود، سپس به حالت عادي باز مي گردد. بايد با کودک خيلي جدي باشيد ولي خشونت نکنيد، به هيچ وجه با ماندنش در خانه موافقت ننماييد زارا به اين کار عادت مي کند. از سرزنش و تنبيه او بپرهيزيد. معلمش را در جريان مشکل قراردهيد. او را تا مدرسه همراهي کنيد. شايد تعويض مدرسه مفيد باشد او را مطمئن سازيد که در خانه متظرش خواهيد ماند. سعي کنيد هنگامي که به خانه باز مي گردد، درصورت امکان براي آوردن او به خانه به دنبالش برويد.

در صورت که وضع خيلي حادو ترس کودک بسيار شديد باشد نبايد به او براي رفتن به مدسه فشار بياوريد، ولي به محض رفع مشکل يا کاهش ترس او را به مدرسه بازگردانيد و توجه داشته باشيد که اين کار هرچه زودتر انجام شود بهتر است.

ترس از حيوانات

از جمله ترسهاي معمول دوران کودکي، ترس از حيوانات است که اغلب اکتسابي است، يعني ممکن است از ديدن چهره وحشتزده مادر در هنگام برخورد با يک حيوان به وجود آيد. گاهي نيز بر اثر تجربه ناخوشايند کودک با يک حيوان ايجاد مي شود.

براي کاهش دادن اين ترس نيز بايد کودک را بتدريج با حيواني که از آن مي ترسد، آشنا کرد .يعني اگر آن حيوان کرک يا مو دارد، ابتدا عروسکي کرک دار در اختيار طفل قراردهيد، بعد تصوير آن حيوان را براي کودک نقاشي کنيد يا عکس آن را به او نشان دهيد و درباره آن با او صحبت کنيد. سپس خود حيوان را از دور به او نشان دهيد و و بتدريج فاصله او را با حيوان کم کنيد. به خاطر داشته باشيد که همه اين مراحل را بايد با صبر و حوصله و در مدت زمان مناسبي طي کنيد.

در صورتي که ترس کودک آن قدر شديد بود که با به کارگيري اين روشها موفق به از بين بردن يا کاهش آن نشديد، حتما" به روانشاس کودک يا متخصص تعليم و تربيت مراجعه کنيد و مشکلتان را با او در ميان بگذاريد.